Молия хизматларини кўрсатувчи фирмаларга баҳо бериш

Молия хизматлари кўрсатиш билан шуғулланувчи банк, суғурта компанияси ва бошқа ширкатларни баҳолашга ҳаракат қилаётган таҳлилчи алоҳида муаммолар билан тўқнашади ва бу ҳол икки сабабга кўра содир бўлади. Биринчи сабаб улар бизнеснинг табиатига хос бўлиб, ҳам қарз, ҳам қайта киритилган сармояларни аниқлашни қийинлаштиради, бу эса, пул оқимларини баҳолашни мураккаблаштиради. Иккинчи сабаб эса, будай фирмалар кучли назорат қилиниши билан боғлиқ бўлиб, шу туфайли ушбу талабларнинг назорат билан боғлиқ оқибатларини ҳам кўриб чиқиш зарур. Биз молия хизматлари кўрсатувчи фирмаларга ноёблик бағишловчи жиҳатларни кўриб чиқишдан бошлаймиз, шунингдек, бунда юзага келадиган муаммоларни ҳам кўриб чиқамиз.

Молия хизматлари кўрсатувчи ширкатларнинг тоифалари

Молия хизматлари кўрсатиш билан шуғулланадиган ва алоҳида шахсларга ёки бошқа ширкатларга хизмат кўрсатувчи ҳар қандай фирмани молия хизматлари кўрсатувчи фирма сифатида баҳоласа бўлади. Биз молия хизматлари кўрсатувчи фирмаларни улар қандай пул топишидан келиб чиқиб, тўрт гуруҳга бўламиз.

Айтайлик, банк капитал оладиган шахсларга тўланадиган фоиз ва ундан пул қарзга оладиганлардан тушадиган фоиз ҳисобига пул топади. Бундан ташқари, банк омонатчилар ва қарз олувчиларга кўрсатиладиган бошқа хизматлар ёрдамида ҳам пул топади.

Суғурта компаниялари икки йўл билан ўзларини маблағ билан таъминлайдилар. Биринчиси, ундан талабномалар сотиб оладиганлардан оладиган мукофотлар орқали, иккинчиси, ушбу талабномаларга хизмат кўрсатиш учун бошқарадиган сармоя портфеллари ҳисобига.

Сармоя банки маслаҳатлар беради ва молия хизматлари кўрсатмайдиган ширкатларга ёрдамчи маҳсулотлар таклиф қилади. Бу иш молия бозорларидан капитал олиш ёки қўшиб олиш ёки қўйилган маблағларни чиқариб олиш мақсадларида амалга оширилади.

Сармоявий фирмалар сармоя масалалари бўйича маслаҳатлар берадилар ёки ўз мижозларининг портфелларини бошқарадилар. Уларнинг даромадлари маслаҳатлар учун олинадиган комиссия пуллари, шунингдек, сармоя портфеллари ва савдо йиғимларини бошқариш учун олинадиган комиссия ҳисобига олинади.

Молия тармоғида бугунда консолидация жараёнлари кечмоқда ва кўпдан-кўп фирмалар биттадан ортиқ бизнесда фаолият юритмоқдалар. Масалан, Travelers ва Citycorp компаниялари қўшилишидан ташкил топган Citygroup компанияси, барча тўртта бизнесда фаолият юритади. Лекин айни пайтнинг ўзида барқатор кичик банклар, унча катта бўлмаган сармоя банклари ва ихтисослашган суғурта компаниялари даромадларининг асосий қисмини битта манбадан оладилар.

Шаклланаётган бозорларда молия хизматлари кўрсатувчи фирмалар АҚШ қараганда ҳам янада кенгроқ ҳаракат доирасига эга бўлиб, ялпи бозор қийматининг катта қисмини шакллантирадилар. Агар биз ширкатларни ялпи кўриб чиқсак, ҳеч бир шаблонли модел молия хизматлари кўрсатувчи ширкатларни баҳолашга қодир эмаслигини кўрамиз.

Бундан келиб чиқадики, молия тармоғи ширкатларининг барча турларини ҳисобга олиш учун биз моделни шакллантиришда кенглик билан ёндашишимиз зарур.

Молия хизматлари кўрсатувчи фирманинг ноёблиги нимада?
Молия хизматлари кўрсатувчи ширкатлар бундай хизматларни кўрсатмайдиган фирмалар билан кўплаб ўхшаш томонларга эга. Улар имконияти борича фойдали бўлишга ҳаракат қиладилар, рақобат ҳақида қайғурадилар ва вақт ўтиши билан тез ўсишни истайдилар. Агар уларнинг акциялари очиқ савдода бўлса, улар ва бошқа фирмалар ҳақида уларнинг акциядорларга келтираётган даромадларидан келиб чиқиб фикр юритадилар. Аммо ушбу бўлимда биз молия хизматлари соҳасидаги ширкатларнинг уларни бошқалардан ажратиб турадиган томонларига эътибор қаратамиз ва бундан баҳолаш тартиблари учун келиб чиқадиган оқибатларини кўриб чиқамиз.

Қарз: хом-ашё ва капитал манбалари

Қачон биз номолия тармоғи капитали ҳақида гапирар эканмиз, биз ҳам қарзни, ҳам фирманинг ўз капиталини кўзда тутамиз. Фирма капитални ҳам унинг ўз капиталига пул тикадиган кишилар ҳисобига, ҳам облигациялар олганлар (ва банклар) ҳисобига шакллантиради ва ушбу капиталдан ўз сармояларини амалга оширишда фойдаланади. Биз ширкатни баҳолаётганимизда биз нафақат унинг ўз капитали қийматини, балки унга тегишли бўлган активларни ҳам баҳолаймиз.

Гап молия хизматлари кўрсатувчи фирма ҳақида кетганда эса, қарз бошқа маъно касб этади. Қарзни капитал манбаъи сифатида кўриб чиқишнинг ўрнига, молия хизматлари кўрсатадиган кўпчилик ширкатлар уни хом-ашё сифатида талқин қиладилар. Бошқача қилиб айтганда, пўлат General Motors компанияси учун нима бўлса, қарз ҳам банк учун худи шундай нарса демакдир, яъни кейинчалик бошқа молия маҳсулотларига айлантирилиб, сўнгра қимматроқ баҳода сотилиб, фойда олинадиган бир нарсадир. Шу сабабли молия хизматлари кўрсатувчи фирмаларда капитал анча тор маънода талқин этилади ва фақт ўз капиталини англатади. Капиталнинг бундай талқин қилиниши назорат қилинувчи органлар томонидан ҳам тасдиқланади: улар банклар ва суғурта компанияларининг ўз капитали мултипликаторининг мақсадли мўлжалларини белгилайдилар.

Молия хизматлари кўрсатувчи фирмаларда қарз нималардан ташкил топишининг таърифи ҳам номолия тармоғи ширкатларига қараганда ноаниқ ва тушунарсиз. Масалан, мижозлар томонидан банк чек ҳисоб-рақамларига қўйилган омонатларни банкнинг қарзи сифатида талқин қилиш керакми? Бу айниқса, фоиз келтирадиган омонатларга тегишли. Чунки бундай омонат ва банк томонидан чиқарилган қарз мажбурияти орасида фарқ жуда кам. Агар биз бундай омонатни қарз тоифасига киритсак, банкнинг операцион даромади омонатчиларга тўланадиган фоизларни ҳисоблашдан илгари ўлчаниши керак. Бу эса анча муаммоли иш, чунки фоизли ҳаражатлар одатда банклар учун энг катта чиқимлар манбаи ҳисобланади.

Назорат қилиш соҳаси

Бутун дунёда молия хизматлари кўрсатувчи фирмалар турли мамлакатларда турли даражада бўлсада, жуда қаттиқ назорат қилинади. Умуман олганда бу назорат қилувчи қоидалар уч шаклда бўлади.

Биринчидан, банклар ва суғурта компанияларидан капитал коэффицентини улар ўз маблағлари доирасидан чиқмаслиги ва талаблар ва омонатлар эгаларини ҳавфга солмаслиги кафолатларини таъминлаш учун зарур даражада ушлаб туриш талаб қилинади.

Иккинчидан, молия хизматлари тармоғи ширкатлари маблағларини тикиши мумкин бўлган соҳалар чегараланиб қўйилади. Масалан, АҚШ Гласс-Стиголл қонуни билан тижорат банклари сармоя банкларига хос бўлган битимларни тузишдан ва қайта ишлаш соҳаси фирмалари ўз капиталида фаол позицияга эга бўлишдан чекланган.

Учинчидан, назорат қилувчи органлар кўпинча янги фирмаларнинг молия бизнесига кириши ва шунингдек, мавжуд фирмаларнинг бир бири билан бирлашишини чегаралайди.

Бунинг нима аҳамияти бор? Баҳолаш нуқтаи назаридан ўсиш билан боғлиқ тахминлар қайта сармоя киритиш билан боғлиқ. Молия хизмати кўрсатувчи фирмаларга нисбатан олиб қараганда ушбу омиллар назорат билан боғлиқ чекланишларни қондиришини таъминлаш учун синчковлик билан тадқиқ қилиниши керак. Будан ташқари, кўрсатилган омиллар бизнинг бундай ширкатлар ҳавфларини ўлчаш омилларига ёндашувимизга ҳам таъсир ўтказиши мумкин. Агар назорат билан боғлиқ чекланишлар ўзгарса ёки бундай ўзгаришлар кутилаётган бўлса, бу келажакнинг ноаниқлгини оширади ҳамда қийматга таъсир қилиши мумкин.

Молия ҳизматлари кўрсатувчи фирмаларда қайта молия қилиш

Ўтган бўлимда молия хизматлари фирмалари кўпинча сармоя йўналишлари ва ҳажмларида назорат қоидалари билан чекланишини таъкидлаб ўтилган эди. Ушбу китобда кўриб ўтилганидек, агар биз қайта молия қилишни ўсиш учун зарур деб ҳисоблайдиган бўлсак, молия хизматлари кўрсатувчи фирмаларда қайта молиялаш билан боғлиқ бошқа муаммолар туғилади.

Келинг, бошида капитал ҳаражатларни кўриб чиқайлик. Қайта ишлаш шароитида банд бўлиб, ускуна ва бошқа асосий капитал қисмларига сармоя киритувчи фирмалардан фарқли равишда, молия хизматлари тармоғи фирмалари номоддий активлар – масалан, бренд ва инсон капитали кабиларга сармоя киритади. Шу сабабли бухгалтерлик ҳисоб-китобларида уларнинг сармоялари операцион ҳаражатлар тоифасига киритилади.

Банкнинг пул оқимлари ҳақидаги ҳисоботлари капитал ҳаражатлар миқдори кам бўлганлиги ёки умуман бўлмаганлигини, ўз навбатда, едирилишга ажратилган маблағлар миқдори камлигини кўрсатишига ҳайрон қолмаса ҳам бўлади. Айланма маблағлар билан боғлиқ бўлган вазиятда эса биз бошқа муаммога дуч келамиз. Агар биз айланма маблағни жорий активлар ва жорий пассивлар орасидаги фарқ деб қарайдиган бўлсак, банк балансининг анчагина қисми ушбу тоифалардан бирига киради. Бу кўрсаткичларнинг ўзгариши ҳам катта бўлиши, ҳам барқарор бўлмаслиги ва айни пайтда келажакдаги ўсишга тикиладиган қайта молиялашга алоқаси бўлмаслиги мумкин.

Қайта молия қилиш билан боғлиқ ушбу қийинчиликлар натижасида биз бундай ширкатларни баҳолашда иккита амалий муамога дуч келаяпмиз. Биринчи муаммо бизнинг қайта молия қилишни баҳоламасдан туриб, пул оқимларини қамраб ола олмаётганлигимиз билан боғлиқ. Бошқача қилиб айтганда, агар биз соф капитал ҳаражатларни ҳам, ҳам айланма маблағдаги ўзгаришларни ажрата олмасак, биз пул оқимларини баҳолай олмаймиз. Иккинчи муаммо шундаки, агар қайта молия қилиш меъёрини ўлчай олмасак, келажакда кутилаётган ўсишни баҳолаш қийинчилик туғдиради.

Қўшилишларнинг жиддий сабаблари

Бир турдаги бизнес (бир тармоқда) билан шуғулланувчи икки ширкатнинг бирлашишини горизонтал қўшилиш деб аталади. Бунга охирги мисол сифатида банк соҳасидаги Chemicak Bankнинг Chase Bank билан қўшилиши, шунингдек, BankAmericaнинг NationsBank томонидан ютилишини келтиришимиз мумкин. Ушбу соҳадаги яна бир номдор битим нефт гигантлари Exxonнинг Mobil компанияси билан ёки British Petroleumнинг (ВР) Amoco билан бирлашишини келтиришимиз мумкин.

Вертикал қўшилишда турли ишлаб чиқариш жараёнида бўлган компаниялар қатнашади. Ҳаридор ўз фаолиятини ёки ишлаб чиқариш алоқалари занжири бўйлаб хом-ашё манбалари томонга қараб, ёки олдинга истеъмолчи тарафга қараб тарқатади. Бунинг оддий мисоли сифатида Walt Disney компаниясииннг АВС телевизион тармоғини қўшиб олишини келтиришимиз мумкин. Disney компанияси АВС телеканалидан “Қирол шер” мультфилми ва ўзининг бошқа маҳсулотларини кенг аудиторияга кўрсатиш учун фойдаланмоқчи эди.

Конгломерат қўшилиш деб бир бирига яқин соҳалардаги компанияларнинг қўшилишига айтилади. 1960-1970 йилларда амалга оширилган қўшилишларнинг кўпчилиги худди шундай қўшилишлар эди. 1980 йиларга келиб бу тамойил бирмунча сусайди. Аксинча, айтиш мумкинки, ушбу даврдан бошлаб янги конгломератларнинг яратилиши ундан 10-20 йил илгари тузилган конгломератларнинг бузилиши билан давом этди.

Ушбу фарқлар ҳақида эслай туриб, келинг, қўшилишларнинг мотивлари, яъни нега ики компания бирлашиб (якка ҳолда эмас) катта қийматга эга бўлиши ҳақида ўйлаб кўрайлик.
Биз бу мавзуга ўта масъулият билан ёндошмоқдамиз. Чунки бундай мотивлар остида ҳаракат қилган кўпчилик фирмалар ҳақиқатдан ҳам фаровонлик сари йўл тутган бўлсада, бошқа бирлари бу йўлда кеккайган бошқарувчиларнинг ўйламай қилган қарорлари туфайли ҳалокатга учрашларига сал қолди. NCR ширкатини 7,5 млрд. долларга сотиб олган АТ&Т компанияси билан айнан шундай ҳол содир бўлди. Ҳолбуки, АТ&Т компаниясининг мақсади: ўз компьютер бизнесини кучайтириш ва “кишилар, ташкилотлар ва уларнинг ахборот ресурсларини ягона глобал тармоққа бирлаштириш”, бўлиб, - ният жуда холис эди. Аммо бундан ҳеч нима чиқмади! Спорт кийимлари ишлаб чиқарувчи Apex One фирмасининг Converce, Inc компанияси томонидан қўшиб олиниши яна ҳам ҳалокатли бўлди. Ҳарид 1995 йилнинг 18 майида ёпилди, лекин Converce янги моделлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйолмасдан, чакана сотувчиларнинг талабларини вақтида қондира олмади. Атига 85 куннинг ичида Converce 40 млн. доллар сармоя йўқотди.

Иқтисодий жиҳатдан асосли туюлган кўпчилик қўшилишлар фақатгина бошқарувчиларнинг турли ишлаб чиқариш тизимлари, ҳисоб-китоб усуллари, маданиятга эга бўлган икки ширкатни бирлаштириш вазифасини уддалай олмаганлиги сабабли муваффақиятсизликка учради. АТ&Т ва NCR компанияларининг қўшилишада пайдо бўлган муаммо айнан шундан иборат эди. Wordperfect компаниясининг Novell томонидан қўшиб олинишига ҳам ана шу ҳол тўсқинлик қилди. Бошида тармоқ компьютер бизнесда мустаҳкам ўринга эга бўлган Novell дастурий иловалар ишлаб чиқарувчи Wordperfect идеал иттифоқ ташкил қиладигандай туюлган эди. Аммо, қўшилиш амалга оширилгандан кейин Wordperfect сотувлари ҳажми кескин тушиб кетди. Бу бир жиҳатдан, рақобатчиларнинг ҳаракатлари туфайли содир бўлган бўлса, иккинчи томондан Novell билан таъсир доираларини бўлиш ва стратегия масалалари бўйича кўплаб келишмовчиликлар сабабли содир бўлди.

Кўпчилик ширкатларнинг қиймати инсон капитали – бошқарувчилар, малакали ҳодимлар, инженерлар, олимларга боғлиқ. Агар ушбу мутахассислар ўзларининг бирлашган янги компаниядаги мавқеларидан норози бўлишса, улардан энг яхшилари кетиб қолишади. Буни бир португал банкининг (BCP) аччиқ тажрибасидан ҳам билиб олсак бўлади. Ушбу молия муассасаси бир сармоя компаниясини унинг ҳодимларининг норозилигига қарамай сотиб олган эди. Оқибатда унинг барча ҳодимлари ишдан бўшаб, шунга ўхшаш номдаги рақобатдош компания ташкил қилдилар. Эҳтиёт бўлинг: фирма сотиб ола туриб, унинг ҳар иш кунининг охирида лифтда пастга тушиб, авто уловлар тўхташ жойига қараб юрувчи активлари учун ошиқча пул тўлаб юборманг. Улар кўздан йўқолгач, умуман қайтиб келмасликлари ҳам мумкин!

Шунингдек, баъзан қўшилишлар кутилган натижани ҳам келтириши ҳам кузатилади, аммо ҳаридор барибир зарар кўради, чунки у ошиқча пул тўлаб юборган бўлади. Масалан, ҳаридор қазилма бойликлар заҳираларига юқори баҳо бериб юборган ёки эскирган ускуналарни янгилаш билан боғлиқ ҳаражатларга етарлича баҳо бермаган ёхуд носоз маҳсулотлар юзасидан рекламациялар (буюртмачилар ёки ҳаридорлар эътирозларини бартараф қилиш ҳаражатлари) оқимини кўздан қочирган бўлиши мумкин. Айниқса, ҳарид қилинаётган компаниянинг экологик мажбуриятларига диққат билан муносабатда бўлиш керак. Агар ишлаб чиқарувчи ўз чиқиндилари билан атроф-муҳитни ифлослантираётган бўлса, ёки унинг ҳудудида заҳарли чиқиндлар кўмилган ер мавжуд бўлса, уни тозалаш бўйича барча ҳаражатлар ҳаридор зиммасига тушиши мумкин.

Худди кўпчилик одамлар, агар озгина бойроқ бўлганимда, янада бахтлироқ бўлишим мумкин эди, деб ҳисоблаганлари каби, ҳар бир менежер, агар унинг компанияси бир оз каттароқ бўлганида янада рақобатбардошроқ бўлишига ишонади. Кўламдан самарага эришиш ёки бошқача айтганда, фаолият кўламлари ошишидан тежаш горизонтал қўшилишларнинг табиий мақсади ҳисобланади. Аммо конгломератли қўшилишларда ҳам худди шу мақсад қўйилади. Бундай қўшилишлар тарафдорлари баъзи бир марказлашган хизматлар – маъмурий бошқарув (умумий маъмурий аппарат), бухгалтерлик ҳисоби, молия назорати, кадрлар тайёрлаш ва ягона стратегик бошқарув кабилардан биргаликда фойдаланишдан келадиган тежамкорликка урғу берадилар.

Бундай мақсадларда амалга оширилган қўшилишларга мисол сифатида кейинги йилларда банк тармоғида амалга оширилаётган қўшилишларни кўрсатиш мумкин. Америка Қўшма Штатларида 1990 йилларда банклар сони ҳаддан хиёд кўп эди. Бунинг сабаби – штатлар ўртасидаги банк операцияларини назорат қилиш тизимининг эскирганлиги эди. Бундай назоратнинг бўшаши баробарида, шунингдек, алоқа воситалари ва ахборот технологиялари ривожланиши муносабати билан юзлаб банклар сотиб олинди ва йирик ҳудудий ёки ҳудудлараро фирмаларга қўшилди. Икки энг улкан “пул марказлари” - Chase Bank ва Chemical Bank бирлашганда улар қўшилиш операцион чиқимларнинг 16 фоизга ёки йилига 1,5 млрд. долларга тушишини тахмин қилишган эди.Бу маблағлар банк оқимларини бирлаштириш ва ошиқча ҳражатларни камайтиришдан кутилган эди.

Оптипистик кайфиятдаги менежерлар деярли ҳар қандай тармоқда салоҳиятли кўламдан тежаш самарасини кўра оладилар. Лекин ўзга компанияни сотиб олиш жуда осон, аммо уни кейинчалик уни ўз бизнесига самарали равишда интеграция қилиш бутунлай бошқа масала. Кўламдан тежаш мақсадларида бирлашган кўпчилик фирмалар алоҳида-алоҳида ишлашда давом этадилар, баъзида эса,бир бирлари билан рақобат ҳам қиладилар. Бунда ҳар бир компания ўзининг ишлаб чқариш қувватлари, тадқиқот ресурслари ва маркетинг хизматларига таянади ва натижада ягона бўлган ҳаётий организм эмас, балки алоҳида қисмларни механик равишда бирлашуви вужудга келади

Вертикал турдаги қўшилишларда эса одатда компаниялар вертикал иқтисодий интеграция ҳисобига тежамкорликка эришишга ҳаракат қиладилар. Баъзи фирмалар ҳом-ашё манбалридан тортиб, маҳсулотни истеъмолчиларга етказиб беришгача бўлган бутун ишлаб чиқариш занжирини назорат остига олишга ҳаракат қиладилар. Бундай тежамкорликка эришишнинг йўлларидан бири – етказиб берувчи ёки ҳаридор билан бирлашишдир.

Вертикал интеграция маъмурий бошқарув ва ҳаракатлар мувофиқлигини осонлаштиради. Буни қуйидаги фавқулодда мисол билан тушунтирса бўлади. Ўзининг шахсий самолётларига эга бўлмаган авиакомпанияни тасаввур қилинг. Айтайлик, Бостон билан Сан-Франциско орасида доимий рейсларни режалаштира туриб, у олдин билетлар сотади, кейин эса, бошқа фирмадан самолётларни ижарага олади. Бундай стратегия балки унча катта бўлмаган кўламда ишлаши мумкин, лекин у ҳар қандай йирик авиаташувчи учун маъмурий азобга айланиши турган гап. Чуни бунинг учун кунига юзлаб ижара шартномаларини мувофиқлаштиришга тўғри келган бўлар эди. Ушбу муаммони тушуниб етгач, кўплаб авиакомпанияларнинг нега фақат ўзлари самолёт сотиб олиб, уни ўзлари эксплуатация қилишига ҳайрон қолмаса ҳам бўлади.

Аммо вертикал интеграция қанча кўп бўлса, шунча яхши деб ўйламаслик керак. Керагидан ошиқча вертикал интеррация мутлақо самарасизга айланади. Бунинг мисолини биз Польшанинг LOT давлат авиакомпанияси фаолиятида кўришимиз мумкин. Бу компания 1980 йилларнинг охирида ўз ҳодимларини сифатли озиқ-овқатлар билан таъминлаш мақсадида чўчқачилик хўжалигини очади (албатта, марказлашган иқтисодиётда ўз чўчқаларини етиштириш зарурлиги ойдин, чунки сиз сифатли гўшт сотиб олишингизга ҳеч қандай кафолат йўқ).

Бугунги кунда вертикал интергацияга ҳаддан ташқари эътибор бериш камайиб бормоқда. Ҳозирда компаниялар олдинлар ўзлари бажарган кўлаб вазифа ва юмушларни ташқи компанияларга беришни қулай ва фойдали деб топмоқдалар (яъни ишлаб чиқаришнинг айрим босқичларида ташқи ижрочилардан фойдаланишни). Масалан, 1950—1960 йилларда General Motors ўзининг ашаддий рақиблари Ford ва Chrysler олдида бутловчи қисмларнинг аососий қисмини ўзи ишлаб чиқарганлиги сабабли чиқим бўйича афзалликларга эга, деб ҳисобланар эди. Аммо 1990 йилларга келиб ушбу афзаллик Ford ва Chrysler компаниялари томонига ўтди. Бунинг сабаби – бу даврга келиб бутловчи қисмларни ташқи етказиб берувчиларда ҳарид қилишнинг арзонга тушиши бўлди.

Бу ҳол қисман мустақил бутловчи қисмлар етказиб берувчилар касаба уюшмаларининг босимини ҳис қилмаслигидир (улар шунчаки уюшмаган ишчи кучидан фойдаланадилар), чунки уларда меҳнат ҳақи паст. Бундан ташқари, ишлаб чиқарувчилар ташқи етказиб берувчилар билан тижорат муносабатларида ишлаб чиқаришнинг бошқа бўлимларидаги ўз бўлинмаларига қараганда кўпроқ таъсир кучига эга эканлиги маълум бўлди. Шу сабабли 1998 йилда GM раҳбарияти ўзининг бутловчи қисмлар ишлаб чиқарувчи Delphy номли бўлинмасини мустақил компанияга ажратишга қарор қилди. Бундан кейин GM бутловчи қисмларни Delphyдан олишда давом этади, лекин нархлар масаласида тортишиш учун бирқатор афзалликларга эга бўлди.

Кўплаб кичик ширкатлар уларга тижоратда муваффақиятга эришишларида етмай турган жиҳатларни таъминлашга қодир бўлган йирик компаниялар томонидан қўшиб олинади. Одатда кичик фирмалар ноёб маҳсулотлар ишлаб чиқарадилар, лекин оммавий ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш учун уларда кўпинча кучли инженерлик ва маркетинг тузилмалари етишмайди. Баъзи бир кичик ширкатлар ҳам бир иложини қилиб керакли маблағларни тўплай олиши мукин, лекин кўпинча ушбу ресурслари етарли бўлган бирон бир бошқа ширкат билан бирлашган маъқул. Икки алоҳида компания бир бирини тўлдира оладиган ресурсларга эга бўлган ҳолатни қўшилиш учун тўғридан-тўғри сабаб қилиб кўрсатиш мумкин. Улар бирлашган ҳолда ҳар бири алоҳида бўлганидагидан кўра кўпроқ турадилар. Бунга сабаб – ҳар бир ширкат ўзида бўлмаган нарсани анча арзонига олади. Бундан ташқари, қўшилиш икки компания олдида илгари ҳар иккисида мавжуд бўлмаган янги бозор имкониятларини очади.

Албатта, икки йирик ширкат ҳам агар уларда бир-бирини тўлдирадиган ресурслар мавжуд бўлса, бирлашишлари ҳам мумкин. Мисол сифатида Utah Power & Light ва PacifiCorp – Калифонрния штатида элекртэнергияси ва коммунал хизматлар кўрсатиш билан шуғуланувчи компанияларининг қўшилишини келтириш мумкин.
Utah Power & Light компаниясида электр энергияси истеъмоли энг кўпайган пайт ёз ойларига тўғри келади. PacifiCorp компаниясида эса бунинг тескариси: истеъмол чўққиси иситиш қурилмалари ишлатиладиган қиш ойларига тўғри келади. Баҳоларга кўра, бирлашиш натижасидаа йилига 45 млн долллар маблаағ тежалади.

Мана сизга қўшилишнинг фойдаси ҳақида яна бир мисол. Айтайлик, сизнинг ширкатингиз етук тармоққа мансуб. Шу сабаб анча маблағга эга, лекин унинг фойдали сармоя имкониятлари кўп эмас. Идеал ҳолатда компания ошиқча маблағларни таъсисчиларга қўшимча дивидентлар тўлаш ёки ўз акцияларини сотиб олишга йўналтириши керак. Лекин бошқарувчилар буни ёқтиришмайди ва буни пулни бекорга совуриш деб ҳисоблашади. Нима ҳам дердик, агар ширкат ўз акцияларини сотиб ололмас экан, бошқаларнинг акцияларини сотиб олиши мумкин. Ошиқча пул маблағларига эга бўлган, лекин сармоя қилиш имкониятлари чекланган компаниялар кўпинча фақат эркин маблағларини жойлаштириш мақсадида ҳам қўшилишга рози бўладилар.

Баъзи компаниялар, ошиқча маблағларга эга бўлиб туриб ҳам уларни на акциядорларга тўловга, на қўшилиш/қўшиб олишга ишлатади. Кўп ҳолларда бундай компанияларнинг ўзи ошиқча маблағларидан фойдаланиш йўлларини излаётган бошқа ширкатлар томонидан қўшиб олинади. 1980 йилларинг бошидаги энергетик таназзул даврида кўплаб пулли нефт қазиб олувчи ширкатлар қўшиб олиниш ҳавфи остида қолдилар. Бу уларнинг пуллари ноёб актив бўлганлиги сабабли содир бўлмади. Шунчаки ҳаридорлар уларнинг пул оқимларининг янги лойиҳаларга йўлланиш баҳонасида бутунлай таланишига йўл қўймаслик мақсадида шундай қилишга ҳаракат қилдилар. Қуйида ҳали биз эркин пул оқимларининг қўшилиш мотиви сифатидаги ролига яна қайтамиз.

Пуллар кеккайган менежерлар бекордан-бекорга сарфлаб юбориши мумкин бўлган ягона актив эмас. Ҳар қандай даврларда ҳам ҳаражатларни камайтириш ва фойдани ошириши мумкин бўган ширкатларни топилади. Бундан компаниялар бошқарув яхши йўлга қўйилган бошқа фирмалар томонидан қўшиб олинишга табиий нишон бўладилар. Кўпинча “яхши бошқарув” деганда ҳодимларни азиятли ҳолда қисқартириш ёки компанияни реорганизация қилишдан қайтмасликка қарор қила олиш қобилияти тушунилади. Эътибор беринг, бундай мотивнинг икки ширкатни бирлаштиришдан тушадиган фойдалар билан ҳеч қандай алоқаси йўқ. Ушбу ҳолатда қўшилиш/қўшиб олиш шунчаки эски бошқарувчиларни янгилари билан алмаштириш механизмидир.

Қўшилиш – компанияни бошқаришни яхшилашнинг бирдан-бир усули эмас албатта, лекин бу оддий ва самарали усулнинг ёрдамида ҳам анча нарсага эришса бўлади. Одатда менежерлар ўзларини ўзлари ишдан бўшатиш ёки лавозимини пасайтиришни ёқтиришмайди, йирик корпорацияларнинг акциядорлари эса одатда компанияни ким ва қандай бошқараётганлигига таъсир эта олишмайди.

Агарда қўшилишнинг бу мотиви ҳақиқатдан ҳам муҳим бўлса, қўшиб олинишдан кейин компания бошқарувчиларининг алмаштирилиши мантиққа яқин бўлар эди.
аслида кўпинча шундай ҳам бўлади. Масалан, Мартин ва Макконнеллнинг аниқлашларига кўра, бош директорнинг бўшатилиши кўп ҳолларда қўшиб олишдан кейинги биринчи йил давомида амалга оширилади. Улар томонидан ўрганилган фирмалар асосан кучсиз компаниялар сирасига мансуб. Чунки қўшиб олинишдан олдинги ўтган тўрт йил давомида бу ширкатларнинг акциялари тармоқдаги шу каби фирмалар акцияларига қараганда 15 фоиз паст бўлган.

Албатта, бошқаларнинг бошқарувдаги хатоларини танқид қилиш, уларни тўғирлашга қараганда жуда осон. Кўпинча танқид қилувчиларнинг ўзлари танқид остига олинган менежерларга қараганда уқувсизроқ бўлишади. Бу ҳақида Berkshire Hathaway компанияси бошқаруви раиси Уоррен Баффетт шундай ёзади:

“Ўйлашимча, кўпчилик менежерлар ҳали-ҳалигача болалигиданоқ барчага таниш бўлган эртакдаги таниш сюжет – иркит қурбақага айлантириб қўйилган маликанинг шахзода бўсасидан кейин яна маликага айланганлиги ҳақидаги эртак таассуротида юрибди. Мана шу бошқарувчилар бугунги кунга қадар уларнинг биргина “бўсалари” компания фойдасини бирданига кескин ошириб юборишга қодирлигига ишонишади. Ҳамма гап мана шу оптимизмда. Бўлмаса, А компанияси акциядорларининг Б компаниясида улуш олиш учун фонд бозоридаги мавжуд нархлардан икки баравар кўп ҳақ тўлаш истагини нима билан изоҳлаш мумкин? Бошқача қилиб айтганда, сармоядорда ҳар доим ўз “қурбақаларини” жорий бозор баҳосида сотиб олиш имконияти мавжуд. Агар бунга қарамасдан сармоядорлар “қурбақадан бўса олиш” учун икки баравар нарх тўлашга тайёр турган “шахзодаларга” хушомад қилишга тайёр бўлишса, яхшиси бу “бўсалар” ҳақиқий ҳаёбахш қувват билан қилингани маъқул. Биз атрофимизда бундай “бўсалардан” қанчасини кўрдик, лекин ҳақиқий мўъжизалар эса жуда кам. Шунга қарамасдан, менежерлар қаторига мансуб кўпчилик “шахзодалар” ўзларининг “бўсалари” қуввати ҳақида ҳали-ҳалигача катта фикрдалар. Ҳаттоки ўз фикрларини бошқараётган компаниялари мўжизалар таъсир қилмайдиган “қурбақалар” орасида қолиб кетганда ҳам ўзгартирмаяптилар”.


Манба: Корпоратив Молия Принциплари (Стюарт Майерс, Ричард Брейли, 7- нашр, 2006 й.)