Салбий фойдага эга компанияларни баҳолаш

Баҳолашга доир мисолларнинг кўпчилигида таҳлилчилар ижобий фойдага эга бўлган фирмаларни кўриб чиқишади. Ушбу мақолада эса биз салбий ёки ўта кам фойдага эга бўлган фирмалар турларини кўриб чиқамиз. Бундай ширкатларни биз муаммоли (troubled firms) фирмалар тоифасига киритамиз. Аввалига биз нега бу ширкатлар салбий фойдага эга эканлигини кўриб чиқамиз, кейин эса, баҳолаш жараётларини ушбу муаммо асосида ётган сабабларни ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш воситаларини ҳам таҳлилдан ўтказамиз.

Иш ташлаш ёки маҳсулотга буюртманинг бекор қилиниши каби вақтинчалик муаммоларга дуч келган фирмалар мисолида биз ушбу сабабларни ҳисобга олиш оддийлигини кўрсатиб берамиз. Бунинг учун биз жорий даромадлардан вақтинчалик муаммолар билан боғлиқ бўлган қисмини чиқариб ташлаймиз. Салбий фойда иқтисодиётдаги вазиятнинг ёмонлашишидан келиб чиқаётган “циклик фирмалар” билан боғлиқ ҳолларда, шунингдек, даромадларига товар бозорларидаги циклик ўзгаришлар таъсир қилиши мумкин бўлган “товар фирмалар” билан боғлиқ ҳолларда эса биз баҳолаш жараёнида меъёрлаштирилган фойдадан туридан фойдаланишда давом этамиз.

Узоқ муддатли муаммоларга (эскирган ускуналар, малакасиз ишчи кучи, ўтган даврларда оз сармоя киритилганлиги) эга фирмаларга таалуқли ҳолларда эса баҳолаш жараёни мураккаблашади, чунки биз ширкат ўз муаммоларини ҳал қилишга қодирми ва реструктуризацияни мустақил амалга ошира оладими деган эҳтимолни ҳисобга олган ҳолда иш кўришимизга тўғри келади. Ва ниҳоят, биз ҳаддан ташқари катта маблағларни қарзга олганлиги туфайли салбий фойдага эга бўлган фирмалар билан боғлиқ ҳолларни кўриб чиқамиз ва бундай қийин аҳволга тушишдан қандай сақланиш мумкинлигини муҳокама қиламиз.

Салбий фойда: оқибат ва сабаблар

Салбий ёки ўта оз фойдага эга бўлган ширкатга баҳо бериш, ижобий фойдага эга бўлган фирмага баҳо беришдан кўра қийинлигини юқорида айтиб ўтган эдик. Ушбу бўлимда биз аввалига бундай фирмаларнинг таҳлилчиларга муаммолар туғдириш сабабларини кўриб чиқамиз, сўнгра эса, салбий фойдаларнинг пайдо бўлиш сабабларини ўрганамиз.

Салбий ёки ўта оз фойданинг оқибатлари

Пул йўқотаётган фирмалар амалда уларни баҳолашга ҳаракат қилаётган таҳлилчилар учун бир неча муаммолар туғдирадилар. Ушбу муаммоларнинг ҳеч бири ўта жиддий характерга эга бўлмасада, ўлчаш нуқтаи-назаридан муҳим.

Баҳолашни амамлга ошириш чоғида фойданинг ўсиш суръатларига баҳо бериш ёки улардан фойдаланиш мумкин эмас. Биринчи ва энг ойдин муаммо шундаки, биз келажакдаги фойдани тахмин қилиш учун даромадларнинг кутилаётган ўсиш суръатларига баҳо бера олмаймиз ва бундай баҳоларни жорий вазиятларга қўллай ҳам олмаймиз. Жорий фойда салбий бўлган ҳолда ўсиш суръатларидан фойдаланиш уни янада салбийлаштиради. Натижада ҳатто ўсиш суръатларига баҳо бериш ҳам тарихий ўсиш, таҳлилчи тахмини ёки фундаментал маълумотлардан фойдаланилаётганидан қатьи назар, баҳсли амалиётга айланади. Жорий фойда салбий бўлган ҳолда тарихий ўсишга баҳо бериш қийин ва ҳатто тегишли кўрсаткичларга баҳо берилган ҳолда ҳам улар аҳамият касб этмайди. Нега бундайлигини кўриш учун келинг фирманинг ўтган йилдаги жорий фойдаси 200 млн. доллардан жорий йилда 100 млн. доларга тушиб қолди, деб тасаввур қилайлик. Тарихий ўсишнинг анъанавий тенгламаси қуйидаги натижани беради: Фойданинг ўсиш суръатлари = жорий йил фойдаси / ўтган йил фойдаси – 1 = (-100 / - 200) 1 = 50%.

Агар фирма фойда билан боғлиқ вазиятни кейинги даврда яхшиласа, олинган натижадан маъно чиқмаслиги кундай равшан. Фойда ўсишини баҳолашнинг муқобил ёндашуви фойданинг ўсиш тахминларини тахминий баҳоларидан, айниқса, биринчи беш йиллик давомида, фойдаланишдан иборат. Активни тадқиқ қилган барча таҳлилчилар томонидан келишилган ҳолда амалга оширилган ушбу ўсиш суръатларининг баҳоси кўпчилик америка компаниялари учун давлат маълумоти сифатида очиқ ҳисобланади ва кўпинча баҳолаш ишларида кутилаётган ўсиш суръатлари сифатида фойдаланилади. Лекин жорий муддатда салбий фойдага эга фирмалар учун ушбу ўсиш суръатларининг баҳоси очиқ ёки аҳамиятли бўлмайди. Фойда ўсишини баҳолашга учинчи ёндашув фундаментал маълумотлардан фойдаланишдан иборат. Ҳатто ушбу ёндашувни ҳам салбий фойдага эга бўлган фирмаларга нисбатан ишлатиб бўлмайди.

Гап шундаки, сармоялар олиб келадиган даромадлилик (ўз капитали ёки капитал даромадлилиги) ва қайта сармоя қилиш коэффициенти (ёки тақсимланмаган фойда коэффициенти) каби бошланғич фундаментал маълумотлар одатда кўп ҳолларда жорий фойда асосида ҳисоблаб чиқилади. Бундай фойда салбий бўлган ҳолда, ушбу ҳар икки ўзгарувчи кутилаётган ўсиш истиқболларини баҳолаш нуқтаи – назаридан аҳамиятсиз бўлиб қолади.

Солиқларни ҳисоблаш эса янада мураккаб жараёнга айланиб бормоқда. Солиқларни баҳолашга стандарт ёндашув операцион даромадга энг юқори солиқ ставкасини ушбу даромаднинг солиқлардан кейинги кўрсаткичини олиш учун қўллашдан иборат: Солиқлар тўлангандан кейинги операцион даромад = солиқлар тўлангунга қадар операцион даромад (1 – солиқ ставкаси).

Ушбу ҳисоб-китоблар баробарида фойда жорий муддатда солиқ мажбуриятлари яратиши кўзда тутилади. Одатда иш шу шаклда бўлсада, пулларини йўқотаётган фирмалар ушбу йўқотишларни бўлажак муддатлардаги фойдаларга қўллаган ҳолда кейинга суришлари мумкин. Шундай қилиб, салбий фойдага эга бўлган фирмаларга баҳо бераётган таҳлилчилар ушбу ширкатларнинг тоза операцион зарарларини кузатиб боришлари ва уларни ушбу маъулмотлардан бўлажак муддатлардаги даромадларни солиқлардан ҳимоя қилиш мақсадларида эсдан чиқармасликлари лозим.

Корхона ишлашда давом этаётганлиги ҳақидаги тахминни қўллаб бўлмаслиги мумкин. Салбий фойдага эга бўлган фирмаларни баҳолаш билан боғлиқ сўнгги муаммо қуйидагидан иборат: бундай ширкатлар фойдаси салбийлигича қолишда давом этса, банкротликка учраши ҳеч гап эмас. Бундан ташқари, фирма ҳаётининг чексизлиги ҳақидаги тахминларни ҳам ушбу ўринда қўллаб бўлмаслиги мумкин.

Ушбу муаммолар унча кўзга ташланмайди, аммо фойда кўрсаткичи ўта паст бўлган фирмаларда бундай муаммолар мавжуд; яъни фирманинг жорий фойдаси ушбу фирма томонидан тарихан ишлаб топилаётган фойдага қараганда анча паст бўлиши мумкин. Бундай фирмалар учун тарихай ўсиш ва фундаментал ўзгарувчанларни аниқлаш мумкин бўлсада, олинган натижалар кўп эҳтимоли билан кам аҳамиятсиз бўлиб чиқиши мумкин, чунки жорий фойда камайтирилган. Тарихий фойда ўсиши кўрсаткичлари салбий бўлиб чиқади, фундаментал ўзгарувчилар эса кутилаётган ўсишнинг жуда паст кўрсаткичларини беради.

Салбий фойданинг сабаблари

Фирмалар нега салбий ёки ўта паст фойдага эга бўлишининг бир неча сабаблари мавжуд. Уларнинг бири яққол характерга эга бўлиб, бошқаси - узоқ муддатли характер касб этади. Аммо шундай сабаблар ҳам борки, улар фирманинг маълум ҳаёи циклида эканлиги билан боғлиқ.

Вақтинчалик Муаммолар. Баъзи ширкатлар учун салбий фойда баъзида ушбу фирмада пайдо бўладиган, баъзан эса бутун тармоққа таъмир қилувчи, баъзан эса, умумий иқтисодий пасайиш натижасижа юзага келадиган вақтинчалик муаммолар билан боғлиқ.
Маълум фирмаларга тааллуқли бўлган салбий фойданинг сабаблари иш ташлаш, қимматбаҳо маҳсулот буюртмасининг бекор қилиниши ёки бошқа бир ширкат билан катта суд тортишувлари бўлиши мумкин. Бундай ҳодисалар шубҳасиз фойдани туширсада, уларнинг таъсири, кўринадики, бир марталик бўлиб, бўлажак фойдага таъсир қилмайди.
Тармоққа алоқадор салбдий фойданинг сабаблари ишлаб чиқарувчи фирма товари баҳосининг туширилиши бўлиши мумкин.

Масалан, целлюлоза-қоғоз фабрикалари амалиётидаги оғриқ жой одатда қоғоз нархи юқори бўлган цикллардан (бу фойда олишга олиб келади) ўтиш ҳисобланади. Бунинг орқасидан эса, худди шу қоғоз баҳосининг тушиши (бу зарар келтиради) кузатилади. Баъзи ҳолларда салбий фойда зарур хом-ашё етказиб беришдаги узилишлар ёки нархларнинг кескин ошиши оқибатида содир бўлиши мумкин. 

Масалан, нефт баҳосининг ўсиши барча авиакомпаниялар ишига салбий таъсир қилади. “Циклли” фирмаларга келсак, рецессия уларнинг тушуми ва фойдасига таъсир қилади.
Шу сабабли автомобил ишлаб чиқарувчи компаниялар “ёмон иқтисодий фазалар” давомида паст ёки салбий даромад кўришларига ҳайрон қолмаса ҳам бўлади. Бизнинг нуқтаи назаримизга кўра, муаммо йўқолиб бориши баробарида фойданинг ўсиши узоқ истиқболда эмас, балки яқин орада бошланади. Шундай қилиб, “циклли фирманинг” даромади иқтисодиёт жонланиш фазасига кирганидан бошлабоқ “меъёрига” келишига умид боғлаяпмиз. Худди шунингдек, биз авиакомпания фойдасининг ҳам нефт нархларининг илгариги ҳолатига тушгандан бошлаб яна ўз ўрнига қайтишини кутаяпмиз .

Узоқ муддатли муаммолар. Баъзида салбий фойда фирманинг чуқур ва узоқ муддатли муаммоларини акс эттиради. Уларнинг баъзилари ўтган вақтларда қилинган нотўғри стратегиқ қарорлар оқибатида пайдо бўлади, бошқалари эса, операцион самарасизликни акс эттиради, учинчилари молиявий характерга эга бўлиб, ширкатнинг жорий пул тушумларидан анча юқори бўлган қарздорликлар натижасида юзага келади.

Фирма фойдаси чиқарилаётган маҳсулот ассортименти соҳасида ёки маркетинг сиёсатидаги нотўғри стратегик танлов туфайли ҳам салбий бўлиши мумкин ва бу ҳалокатли оқибатларга олиб келиши ҳам мумкин. Бундай фирма молиявий барқарорликка осон эриша олмайди ва сезиларли даражадаги реструктуризацияни, кўпинча эса, ҳатто янги бошқарув жамоасини ҳам талаб қилади.

Фирма самарасиз операцион жараёнлар, масалан эскирган машина ва ускуналар ёки ишчилар малакасининг пастлиги натижасида ҳам салбий фойдага эга бўлиши мумкин.
Салбий фойда бошқарувчиларнинг илгариги самарасиз қарорлари ва улар билан боғлиқ тўхтовсиз чиқимлар билан боғланган бўлиши ҳам мумкин. Масалан, қўшиб олишга ҳаддан зиёд кўп пул сарфлаган фирмалар бунинг оқибатида бир неча йил салбий фойда олишлари мумкин.

Баъзи ҳолларда операцион жараёнлари меъёрида бўлган фирма ўз операцияларини ҳаддан ташқари катта қарз ҳажми ҳисобига молиялаштиришни маъқул кўргани сабабли салбий фойда олиши мумкин. Масалан, 1980 йилларда кредитлар ҳисобига молиялаштирилаётган қўшиб олишларда қатнашган фирмаларнинг кўпчилиги ушбу амалиёт бажарилгандан кейин бир неча йил давомида салбий фойда олишган.

Ҳаётий ЦИКЛ. Баъзи ҳолларда салбий фойда бошқарув билан боғлиқ муаммолар билан эмас, балки ўз ҳаётий циклининг тегишли босқичида бўлганлиги билан изоҳланади. Бунга учта мисол келтирамиз.

Улкан инфраструктуравий сармоялар талабқилувчи ва узоқ муддатдан кейин фойда келтиришни бошлайдиган бизнес турларида фаолият юритувчи фирмалар. Бундай ширкатлар уларнинг сармоя объектлари қурилмагунча (ускуналар эса, ўрнатилмагунига қадар) кўпинча пул йўқотадилар. Ушбу сармоялар амалга оширилгандан кейин, фирма тушумни шакллантиришга қобилиятли бўлиб, фойда эса ижобийга айланади. Йигирманчи асрнинг бошларида телефон компаниялари, 1980 йилларнинг бошларида кабель телевиденияси ширкатлари, 1990 йилларнинг аввалида уяли алоқа компаниялари худди шундай вазиятда эканликларини исботлаш мумкин.

Кичик биотехнологик ва фармацевтик фирмалар ҳам кўпинча патентлар олиш мумкин бўлган фойдали дорилар олиш учун тадқиқотларга миллионлаб доллар сарфлайдилар.Кейин эса улар Озиқ-овқат маҳсулотлари, медикаментлар ва косметик воситаларни назорат илиш бошқармаси (Food and Drug Administration — FDA) улар томонидан яратилган дориларни маъқуллашини йиллаб кутадилар. Айни пайтнинг ўзида улар тадқиқотлар ўтказишни тўхтатмасдан, йирик зарарлар кўришда давом этадилар.

Учинчи гуруҳ ёш бошловчи ширкатларни ўз ичига олади. Кўпинча бундай компаниялар қизиқарли ва катта фойда келтириш салоҳиятига эга бўлган ғояларга эга бўладилар. Лекин бундай ширкатлар ҳам ғояларини тижорат маҳсулотларига айлантирмагунларича пул йўқотишда давом этадилар. 1990 йилларнинг охирига қадар бундай ширкатлар камдан-кам ҳолларда очиқ савдо қилинувчи компаниялар мақомини олар ва ўз эҳтиёжларини қондириш учун венчур сармоядорларга таянар эдилар. 1997-2000 йиллардаги янги юқори технологик компаниялар оммавийлашувининг ҳайрон қоларли жиҳати шундаки, улар венчур молиялаштиришни инкор қилган ҳолда тўғридан-тўғри фонд бозорларига мурожаат қилдилар.