Соф таннархлар асосида инвестицион ечимларни қабул қилиш

Шу пайтга қадар бизни лойиҳани баҳоланиш қийматига оид турли усуллар ва дисконтлаш техникаси қизиқтириб келган эди. Бироқ, айнан нимани дисконтлаш кераклиги ҳақида тўхталиб ўтмадик. Ушбу саволга жавоб олиш учун биз уч асосий принципга риоя қилмоғимиз даркор.

1. Қийматлар фақат пул маблағлари оқимига эга.
2. Ҳар доим пул маблағлари оқимининг ўсишини инобатга олмоқ керак.
3. Инфляцияга нисбатан ёндашувда бирин-кетинликка амал қилиш лозим.

Ҳар бир тамойилни ўрганиб чиқишга уриниб кўрамиз. Соф таннарх келгуси маблағлар оқимига боғлиқлиги биринчи ва энг муҳим жиҳатлардан бири ҳисобланади. Маблағлар оқими – жуда оддий тушунча бўлиб, олинган ёки тўланган пул маблағлари ўртасидаги ҳар хилликни билдиради. Шунга қарамасдан кўпчиликнинг маблағлар оқимини бухгалтерлик даромади билан адаштиришлари кузатилади.

Бухгалтерлик даромадини олиш учун бухгалтерлар ишни «кирим» ва «чиқим» тушунчаларидан бошлайдилар ва ушбу маълумотларга икки хил усулда тўғрилашлар киритадилар. Биринчидан, улар компания ва сотиб олувчи сарф-харажатлар учун маблағларни тўлаётган жараённи эмас, балки даромад олингандаги кўрсаткични кўрсатишга уринадилар. Иккинчидан, бухгалтерлар пул маблағларининг оқиб кетишини икки гуруҳга ажратадилар: кундалик харажатлар ва капитал харажатлар. Даромадни ҳисоблашда улар пул маблағлари тушумидан кундалик харажатларни билиб оладилар, бироқ капитал харажатларни била олмайдилар. Бунинг ўрнига улар бир неча йиллардан буён капитал харажатлар амортизациясини ҳисобдан чиқариб келмоқдалар ва ҳар йили даромаддан амортизацион чегирмани ушлаб қоладилар. Натижада, баъзи пул маблағлари оқими даромад ҳисобига қўшилади, бошқалари эса ундан чиқариб юборилади, ва даромад умуман пул маблағлари оқими бўлмаган амортизацион чегирмалар ҳисобига камаяди.

Ҳар доим ҳам типик ҳисоб-китоб кўрсаткичидаги пул маблағларини реал пул, яъни масалан сиз сотиб олмоқчи бўлган пивога тўланадиган пул кўринишига ўтказиш осон кечмайди. Агар сиз маблағлар оқимининг реал ҳажмидан шубҳаланаётган бўлсангиз, келиб тушган маблағлардан сарф қилинган пуллар миқдорини билиб олинг. Фақатгина бухгалтерлик процедуралари маълумотларидан фойланиш орқали, кўшимча текширишларсиз пул маблағлари оқимини аниқлаш мумкин, деб уйлаш хато ҳисобланади.

Пул маблағлари оқимини солиқ ифодасидан кейин баҳолаш лозим бўлади. Баъзи фирмалар солиқ тўловларига тўғрилашлар киритишни амалга оширмайдилар. Улар ушбу хатони солиққа оид пул маблағларини оқимини ставка бўйича дисконтлаш орқали бартараф этишга уринадилар. Афсуски, дисконтлаш ставкаларини тўғрилашнинг мустаҳкам формуласи мавжуд эмас.

Бундан ташқари, пул маблағлари фаолият амалга оширилаётганда ёки қарздорлик юзага келганда эмас, улар вужудга келиши билан ҳисобга олиниши кераклигини тасдиқлашингиз лозим. Масалан, солиқларни солиқ мажбуриятлари фирманинг бухгалтерлик ҳисоб-китобида акс эттирилган кунида эмас, солиқлар тўланган вақти санасидан дисконтлаши лозим.

Лойиҳанинг нархи уни қабул қилиш билан боғлиқ бўлган қўшимча пул маблағлари оқимига боғлиқ. Фақатгина, ҳисоб учун қандай пул маблағларини олиш кераклигини аниқлаш учун бир нечта жиҳатларни ёдда тутмоқ зарур.

Ўртача унумдорликни қўшимча унумдорлик билан аралаштириб юбормаслик жуда муҳим. Кўпчилик менежерлар, бирор йўқотишдан сўнг пулларни амалиётга жорий қилишдан анчайин қўрқиб қоладилар. Шунда, улар ўзлари хоҳламаган тарзда қўшимча маблағларни бошқа таназзулга учраётган бўлинмаларга киритадилар. Лекин, баъзи ҳолларда бунинг аксига ҳам дуч келиш мумкин. Яъни, таназзулга учраётган корхоналарга киритилаётган кўшимча инвестицияларнинг соф таннархи нафақат ижобий натижа бериши, балки энг юқори кўрсаткичларга ҳам эга бўлиши мумкин.

Ва аксинча, муваффаққиятли маблағлар ортидан яна янги маблағларни йўналтириш ҳар доим ҳам яхши натижа беравермайди. Фаолияти жуда омадли кечаётган ҳар қандай жавҳа, кейинчалик ўз имкониятларини йўқотиши мумкин. Бир неча йиллардан бери пойга мусобақаларида ғолиб бўлаётган, қанчадан – қанча чемпионларни юзага келишига сабаб бўлган 20 ёшли пойгачи отга сиз қанча маблағингизни сарфлаган бўлардингиз?

Ўрта ҳамда ўсувчи даромад ўртасидаги фарқни кўрсатувчи яна бошқа мисол ҳам келтириш мумкин. Таҳмин қилайлик, темир йўл ўтувчи кўприк зудлик билан таъмир қилиниши талаб этилаяпти. Агар кўприк мустаҳкам бўлса, темир йўл ҳам ўз фаолиятини яна давом эттира олади, аксинча бўлса – йўқ. Бундай шароитда таъмир ишларидан кўриладиган фойда темир йўл орқали кўриладиган даромадларни ҳам ўз ичига олади. Маблағларнинг соф таннархи ўсиб борувчи маблағлар оқимини ҳисобга олган ҳолда улкан қийматни кўрсатиши мумкин. Албатта, ушбу даромадлар бошқа таъмир ишларининг сарф-харажатларидан «ҳоли» бўлмоғи зарур, акс ҳолда компания темир йўлни беҳуда қайта қуришдек ишга кўл ўриб қўйиш хавфи остида қолиши мумкин.

Барча ножоиз эффектларни ҳисобга олиш даркор. Лойиҳа бизнеснинг бошқа турларига таъсир этиши мумкин бўлган ножоиз таъсирларини барчасини назарга олмоқ муҳим. Масалан, темир йўл тармоғи бир томондан соф таннархнинг салбий кўрсаткичларига эга бўлиши мумкин, лекин, агар у асосий линия негизида кўшимча темир йўл ташувларини амалга оширишга мўлжалланган бўлса, бундай лойиҳа маблағларни киритишга лойиқдир.

Қўшимча эффектлар келажакда ҳам ўз ўрнини билдириши мумкин. GE, ёки Pratt & Whitney, ёки Rolls Royce компанияларининг янги реактив двигатель ишлаб чиқариш лойиҳаси устида иш бошлашда пул маблағлари келиши фақатгина янги маҳсулотни сотиш билан чегараланиб қолмайди. Сотилган ҳар бир двигатель 20 йил, баъзан ундан ҳам ортиқ муддат хизмат кўрсатади. Бу пайтда двигатель учун зарур эҳтиёт қисмларга бўлган эҳтиёж сақланиб қолади. Двигатель ишлаб чиқарувчиларнинг аксарияти ўз маҳсулотлари техник таъминоти ҳамда таъмиридан ҳам яхшигина даромад оладилар. Ва ниҳоят, двигатель бир меъёрда фойдаланила бошланганда, уни модификация қилиш, янада такомиллаштириш ва қўллаш кўламини кенгайтириш имкониятлари яратилади. Ҳудди шуларнинг барчаси пул маблағлари оқимининг янада кўпайишига хизмат қилади.

Айланма капиталга бўлган эҳтиёжни ҳам ёддан чиқармаслик зарур. Соф айланма капитал (уни кўпинча оддий айланма капитал деб аташади) компаниянинг қисқа муддатли мажбуриятлари ва одатдаги активлари ўртасидаги тафовутни ўз ичига олади. Одатдаги (айланма) активлар асосан пул маблағлари, дебиторлик қарзлари (мижозлар томонидан ҳисоб-китоб амалга оширилмаган ҳолат), хом-ашё заҳираси ва тайёр маҳсулотлардан ташкил топади. Қисқа муддатли мажбуриятлар эса кредит бўйича қарздорлик натижасида юзага келади. Аксарият лойиҳаларнинг айланма капиталига қўшимча инвестициялар киритилиши талаб этилади. Шуни назарда тутган ҳолда ана шундай инвестицияларни эътиборда сақлаш лозим бўлади. Бошқа томондан эса, лойиҳа якунида сиз сарфланган маблағларингизни баъзиларининг ўрнини тўлдириб олишингиз мумкин. Бунга пул маблағларининг ортиши деб қараш мақсадга мувофиқ бўлади.

Шунингдек, альтернатив харажатларни ҳам кўздан қочирмаслик талаб этилади. Ресурсларнинг нархлари, реал пул айланмалари (яъни, пул маблағларининг қўлдан-қўлга ўтиши) содир бўлмаётган тақдирда ҳам муҳим аҳамият касб этиши мумкин. Масалан, тасаввур қилинг сиз янги ишлаб чиқариш соҳасида ер участкасидан фойдаланмоқдасиз, ушбу ер участкасини бошқа вазиятда 100 минг АҚШ долларига сотиш мумкин. Ушбу ресурс бепул эмас: у альтернатив сарф-харажатлар, яъни пул маблағларига боғлиқ, компания бу маблағларни лойиҳани рад этган ҳолда, ёки ер участкасини сотиб юборганда, ё бўлмаса бошқа фойдалироқ ҳолатларни қўллаганда қўлга киритиши мумкин бўлар эди.

Ушбу мисол лойиҳа ҳақида ишни «лойиҳагача» ва «лойиҳадан сўнг» деб таққослаган ҳолда фикр юритиш нотўғри эканини таъкидловчи омил ҳисобланади. «Лойиҳа билан» ва «лойиҳасиз» тушунчалари орқали таққослаш ушбу жараёнда маъқул йўл ҳисобланади. Лойиҳанинг амалга оширишда «лойиҳагача» ва «лойиҳадан сўнг» кўрсаткичларини таққослашда менежерлар ер майдонини кўздан қочиришлари мумкин, бироқ фирма бу ерга лойиҳадан олдин ҳам кейин ҳам эга бўлади:

«Лойиҳа билан» ва «лойиҳасиз» принципи орқали тўғри таққослаш қуйидаги кўринишга эга бўлади:

Кўриниб турибдики ҳар иккала вариантда агар фирма лойиҳани қабул қилган тақдирда 100 минг АҚШ долларидан воз кечмоқда. Ер участкаси сотилмас экан ушбу ҳолат сақланиб қолади, лекин фирма учун у 100 минг АҚШ долларга тушади. Бошқа ҳолатда эса ундан унумли фойдаланиш кўрсатилган. Баъзан, альтернатив сарф-харажатларни белгилаб олиш мушкул кечади. Бироқ, агар ресурснинг эркин сотилиш имконияти мавжуд бўлса, у билан боғлиқ сарф-харажатлар бозор нархи билан тенг бўлади. Чунки, аксинча бўлиши мумкин эмас. Агар ер участкасининг нархи фирма учун бозор нархидан паст бўлса, фирма уни сотиб юборади. Бошқа томондан эса, аниқ лойиҳада ушбу ер участкасининг фойдаланишнинг альтернатив сарф-харажатлари биринчисини ўрнига ҳудди шундай ер участкаси сотиб олиш нархидан ошиб кетмайди.

Агар сизда ушбу мақола юзасидан саволлар туғилган бўлса, биз билан боғланинг. Биз сизга унинг тўлиқ матнини ҳавола этамиз.